Μονή Ξηροποτάμου

Αφιερωμένη στους 40 Μάρτυρες (9 Μαρτίου) στέκει σε μια μαγευτική και περίβλεπτη θέση στο μέσο της χερσονήσου και πάνω στο δρόμο καθώς ανηφορίζουμε από τη Δάφνη στις Καρυές. όμορφο και επιβλητικό μοναστήρι βλέπει κάτω στο Σιγγιτικό κόλπο, που απλώνεται συνήθως ήσυχος και γαλανός. Η παράδοση αποδίδει την ίδρυση του μοναστηριού στην αυτοκράτειρα Πουλχερία (450-457), ενώ άλλες πηγές στους αυτοκράτορες Κωνσταντίνο Ζ.Πορφυρογέννητο (913-959) και Ρωμανό Α' Λεκαπηνό (920-944), από 10υς οποίους μάλιστα ο πρώτος δώρισε στο μοναστήρι ένα πολύτιμο κόκκινο μανδύα. Σύμφωνα όμως με διάφορες άλλες αξιόπιστες μαρτυρίες και γραπτές πηγές, το μοναστήρι ιδρύθηκε στο τέλος του 100υ αιώνα, δηλαδή λίγο χρόνο μετά την ίδρυση της Μεγίστης Λαύρας. Πιθανός ιδρυτής του μοναστηριού, που του έδωσε και το όνομά του, είναι ο μοναχός Παύλος Ξηροποταμηνός, που ονομάστηκε έτσι από τον τόπο όπου μόναζε νωρίτερα. 'Εγινε ο πρώτος ηγούμενος της μονής Ξηροποτάμου και αναδείχθηκε μεγάλος πνευματικός άνδρας την εποχή εκείνη. Αναφέρεται στο Α'Τυπικό του Αγίου 'Ορους και, έχοντας τις δικές του αντιλήΨεις σχετικά με τους τύπους και τους κανόνες στη μοναστική άσκηση, δεν συνδέθηκε ποτέ με πραγματική φιλία με τον Αθανάσιο. Η μονή Ξηροποτάμου στην αρχή ονομαζόταν «των άγίων Τεσσαράκοντα», ενώ σε διάφορα έγγραφα τιτλοφορείται «τοΟ άγίου Νικηφόρου τοΟ Ξηροποταμηνοο». 'ισως έχουμε εδώ δύο ονομασίες της ίδιας μονής. Διαφορετικά θα πρέπει να υποθέσουμε ότι η πρώτη, ως νεοσύστατη και μικρότερη, υπαγόταν στην παλαιότερη και μεγαλύτερη μονή του Νικηφόρου. Μια άλλη παράδοση, εξάλλου, θέλει στον ίδιο αυτό χώρο τη μονή του «Χειμάρρου», που λέγεται ότι την έκτισε επίσης η αυτοκράτειρα Πουλχερία στον 50 αιώνα.
Η μονή Ξηροποτάμου τον 11 ο αιώνα ήταν μία από τις πιο πλούσιες αγιορειτικές μονές, αφού απλώθηκε σημαντικά πάνω στη νοτιοδυτική πλευρά της χερσονήσου. Τα όριά της έφταναν μέχρι την περιοχή της μονής Ιβήρων και ανατολικά μέχρι τον ’γιο Παύλο, όπου βρίσκονται σήμερα τα μοναστήρια της Σιμωνόπετρας, του Γρηγορίου και του Διονυσίου. Με το πέρασμα του χρόνου φυσικά τα όριά της αυτά περιορίστηκαν αρκετά, αλλά ακόμη και σήμερα διαθέτει μεγάλη εδαφική έκταση και ιδιαίτερα το γεμάτο από άγριες καστανιές δάσος της. Η ευημερία του μοναστηριού συνεχίστηκε σε ολόκληρο τον 120 αιώνα καθώς και στις αρχές του 130υ. Στη συνέχεια όμως, στα χρόνια της Φραγκοκρατίας, αυτή ανακόπηκε και άρχισαν οι δυσκολίες εξαιτίας της οικονομικής του κρίσεως και των πειρατικών επιδρομών .'Ετσι μετά την επανάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως ενίσχυσε το μοναστήρι οικονομικά ο πρώτος Παλαιολόγος αυτοκράτορας Μιχαήλ Η ' (1259-1282), όπως μαθαίνουμε από ένα χρυσόβουλλό του, του 1275, και που κατά μια παράδοση επισκέφθηκε και ο ίδιος τη μονή. Ο διάδοχός του Ανδρόνικος Β' (1282-1328) φρόντισε για την ανοικοδόμησή του, μετά την πυρκαγιά του έτους 1280 και κατοχύρωσε με ιδιαίτερο χρυσόβουλλό του τα κτήματα του μοναστηριού. Τ ον 140 και 150 αιώνα, παράλληλα με τη βοήθεια των Βυζαντινών αυτοκρατόρων , φροντίζουν για το μοναστήρι και οι ηγεμόνες της Σερβίας διαθέτοντας πολλές φορές μεγάλα χρηματικά ποσά. Ειδικότερα με έξοδά τους κτίστηκαν το τείχος με τον υψηλό πύργο, το παρεκκλήσι της Θεοτόκου στη βορεινή πλευρά και ανοικοδομήθηκε το καθολικό του το 1445. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και μέχρι τον 190 αιώνα η μονή Ξηροποτάμου πέρασε γενικά δύσκολες στιγμές, που οφείλονταν σε πολλές και διάφορες αιτίες. Οι κυριότερες από αυτές είναι οι φοβερές επιδρομές των Τούρκων εναντίον της, οι δύο μεγάλες πυρκαγιές στα χρόνια 1507 και 1609 και οι αδιάκοποι σχεδόν δικαστικοί αγώνες, που είχαν σχέση κυρίως με οριακές διαφορές με τις γειτονικές της μονές. Από τις επιδρομές υπέφερε πολλά το μοναστήρι, αλλά περισσότερο στοίχισαν σ' αυτό οι δύο πυρκαγιές, από τις οποίες καταστράφηκε εντελώς. μόνο τα κειμήλιά του μπόρεσε να διασώσει. Για την ανοικοδόμησή του τη φορά αυτή φρόντισαν οι ίδιοι οι μοναχοί, αφού συγκέντρωσαν αρκετά χρήματα από εράνους και περιοδείες με το Τίμιο Ξύλο στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, κα- θώς επίσης οι ηγεμόνες από τις χώρες αυτές, που καθιέρωσαν και ετήσια χο- ρηγία προς τη μονή, και παλαιότερα ο σουλτάνος Σελίμ Α.(1512-1520), που, εκτός από οικονομική ενίσχυση, παραχώρησε πολλά προνόμια σε ολόκληρο το 'Ορος και ιδιαίτερα στη μονή Ξηροποτάμου. Στα δύσκολα αυτά χρόνια για το μοναστήρι έδειξαν ενδιαφέρον πολλοί Οικουμενικοί Πατριάρχες και μάλιστα ο Τιμόθεος Β ., που με σιγίλλιό του (1611) προσπάθησε να διατηρήσει το κοινοβιακό σύστημα σ' αυτό και έδωσε το δικαίωμα στον ηγούμενό του να φοράει «πορφυρούν τον μανδύαν...», ο Μεθόδιος το 1671 , που ονόμασε τη μονή σταυροπηγιακή και άλλοι. Ειδικότερα η μονή μπόρεσε να αναλάβει το β .μισό του 180υ αι., όταν ο Ξηροποταμηνός μοναχός Καισάριος Δαπόντες ανακαίνισε το μεγαλύτερο μέρος της και έκτισε τα προπύλαια, ύστερα από την οκτάχρονη περιοδεία του (1757-1765) στις παραδουνάβιες ηγεμονίες με το Τίμιο Ξύλο και τεμάχια από τα λείψανα των 40 Μαρτύρων , από όπου συγκέντρωσε ένα μεγάλο χρηματικό ποσό. ’λλωστε ο μοναχός αυτός επιβαλλόταν και με την προσωπικότητά του, γιατί ήταν πράγματι ένας από τους πιο πολυμαθείς και λόγιους στα χρόνια της δουλείας. Οι καταστροφές όμως στη μονή συνεχίστηκαν και παράλληλα οι ανακαινίσεις της, συνήθως πάλι με τις εισπράξεις από την περιφορά του Τιμίου Ξύλου. Μόνο στα τελευταία χρόνια (1952) το κομμάτι που καταστράφηκε από πυρκαγιά αναστηλώθηκε από την Αρχαιολογική γπηρεσία, ενώ αναμένεται από στιγμή σε στιγμή η αναστήλωση της νοτιοδυτικής πτέρυγας που κάηκε από άγνωστη αιτία το 1972. Το καθολικό της, τιμώμενο στη μνήμη των αγίων 40 Μαρτύρων, ανοικοδομήθηκε στα χρόνια 1761-1763 από τον Καισάριο Δαπόντε και τοιχογραφήθηκε 20 χρόνια αργότερα το 1783. Βρίσκεται στο κέντρο της λιθόστρωτης αυλής και είναι στραμμένο περισσότερο προς βορρά ακολουθώντας την ανάλογη διαμόρφωση του εδάφους. Κτισμένο με τον ίδιο τρόπο, όπως τα άλλα καθολικά, είναι πολύ ευρύχωρο, εκτός από το σχετικά στενό Ιερό Βήμα. Η κεραμοπλαστική του διακόσμηση ομορφαίνει περισσότερο την προσεγμένη τοιχοποιία του, ενώ σε μια γωνία του εξωνάρθηκα βρίσκεται εντοιχισμένη μια ανάγλυφη πλάκα από τη μεσοβυζαντινή εποχή με την ολόσωμη παράσταση του αγίου Δημητρίου. Δύο ανάγλυφα επίσης κεφάλια, της Πουλχερίας και του αγίου Παύλου, υπάρχουν στον πύργο του κωδωνοστασίου μαζί με την επιγραφή: «’γιος Παύλος Ξηροποταμηνός υιός του ευσεβεστάτου Μιχαήλ, 1738». Το σύγχρονο ή λίγο μεταγενέστερο τέμπλο του ναού είναι έργο θαυμάσιας ξυλογλυπτικής τέχνης. Στο Ιερό Βήμα, στους χορούς των ψαλτών και σε άλλα σημεία του σώζονται 200 περίπου φορητές εικόνες, από τις οποίες μερικές ξεχωρίζουν και θεωρούνται πολύ αξιόλογες. 'Εξω από το καθολικό στην αυλή υπάρχει η φιάλη του αγιασμού από ερυθρό μάρμαρο, που έφερε και εγκατέστησε εδώ, σύμφωνα με μια επιγραφή της, ο Καισάριος Δαπόντες. Το περιστύλιο κατασκευάστηκε με χρήματα του ιερομόναχου Σεραφείμ το έτος 1783. Στο εσωτερικό του θόλου φέρει σύγχρονες παραστάσεις σχετικές με το βάπτισμα και τον αγιασμό των υδάτων , ενώ σ' ένα από τα θωράκια του περιστυλίου διακρίνεται ενδιαφέρουσα παράσταση του μοναστηριού. Στο ισόγειο της νότιας πτέρυγας της μονής, απέναντι από την είσοδο του καθολικού, βρίσκεται η κοινή τράπεζα, που κτίστηκε από τον Βλάχο ηγεμόνα Αλέξανδρο. Πολύ ευρύχωρη, έχει τοιχογραφίες των ζωγράφων μοναχών Σωφρονίου και Νικηφόρου από τη σκήτη της Αγίας ’ννας του 1859. Εκτός από τον κεντρικό ναό της η μονή Ξηροποτάμου αριθμεί και μερικά άλλα παρεκκλήσια μέσα και έξω από αυτή. Μέσα είναι τα εξής 7: των Αρχαγγέλων και των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, δεξιά και αριστερά στη λιτή του καθολικού, της γψώσεως του Τιμίου Σταυρού, του Προδρόμου, των Εισοδίων της Θεοτόκου, του Αγίου Θεοδοσίου και του Αγίου Γεωργίου στις τέσσερις πλευρές της μονής. Από όλα αυτά τα τρία πρώτα φέρουν και τοιχογραφίες, ενώ τα υπόλοιπα μόνο φορητές εικόνες. 'Εξω από τη μονή προς τα ανατολικά βρίσκονται τα τέσσερα κελλιά της, της ΑναλήΨεως (πρώην Μεταμορφώσεως), του Γενεσίου του Προδρόμου, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και του Αγίου Αθανασίου, και στις Καρυές του Αγίου Δημητρίου που χρησιμεύει και για αντιπροσωπείο. επίσης σ' αυτήν ανήκουν τα περισσότερα από τα κτίρια του λιμανιού της Δάφνης. Η μονή Ξηροποτάμου διαθέτει πολλά και αξιόλογα κειμήλια. Ιδιαίτερα είναι γνωστή για το μεγαλύτερο σ:τον κόσμο τεμάχιο Τιμίου Ξύλου που διατηρεί, αφιέρωμα όπως λέγεται της Πουλχερίας, μέσα σε ένα ξύλινο σταυρό. σ' αυτό φαίνεται μια από τις τρύπες, όπου είχαν μπήξει τα καρφιά κατά τη Σταύρω- ση. Κατά μια άλλη παράδοση αυτό είναι δώρο του αυτοκράτορα Ρωμανού Α .. Εκτός από αυτό φυλάσσονται εδώ και άλλα μικρότερα τεμάχια του ίδιου ξύλου, λείψανα πολλών αγίων , πολύτιμες επισκοπικές ράβδοι, από τις οποίες δύο είναι από ήλεκτρο, χρυσοκέντητα ιερά άμφια και λειτουργικά σκεύη. Επίσης ένα κειμήλιο της μονής, για το οποίο αναφερόμαστε ειδικότερα σε άλλο κεφάλαιο, είναι ο περίφημος δίσκος από στεατίτη λίθο, ο λεγόμενος της Πουλχερίας, που ανήκει στην τάξη των παναγιαρίων. Πολύτιμο έργο μικροτεχνίας παρουσιάζει πλήθος από μικροσκοπικές μορφές με την «Ετοιμασία του θρόνου» στο κέντρο, σε πολύ μικρή σχετικά επιφάνεια (διάμ. 0, 15 εκ.), δουλεμένες με μεγάλη υπομονή και λεπτότατη τέχνη. Η βιβλιοθήκη της μονής στεγάζεται και αυτή μαζί με το σκευοφυλάκιο πάνω από το νάρθηκα του καθολικού. Περιέχει 409 χειρόγραφα, από τα οποία τα 20 είναι περγαμηνά και τα υπόλοιπα χάρτινα και μεταγενέστερα. Από τα χειρόγραφα λίγα είναι εικονογραφημένα και κυρίως με επίτιτλα και αρχικά γράμματα με πλούσια μερικές φορές φυτική διακόσμηση. Επίσης αριθμεί και 5.000 περίπου έντυπα βιβλία. Η μονή Ξηροποτάμου κατέχει σήμερα την όγδοη θέση στη σειρά της ιεραρχίας των αθωνικών μοναστηριών .Στη θέση αυτή υποβιβάστηκε στις αρχές του 1βου αιώνα, ενώ μέχρι τότε βρισκόταν στην πέμπτη θέση, την οποία κατέχει τώρα η μονή Διονυσίου. Ως προς το σύστημα διαβιώσεως είναι κοινόβια και αριθμεί βΟ περίπου μοναχούς μαζί με τους εξαρτηματικούς της έξω στα κελλιά.